ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

π. Γεωργίου Οικονόμου

Δρ.Θεολογίας – Καθηγητή Μ.Ε.

          Από την πρώτη ημέρα γέννησης ενός παιδιού και δίχως τέλος εις μνήμην αιωνίαν η Εκκλησία εύχεται για τον άνθρωπο. Την πρώτη ημέρα της γέννησης – για πρακτικούς λόγους μετατίθενται οι ευχές μετά το εξιτήριο της μητέρας από την κλινική – και την όγδοη ημέρα με την πολύ όμορφη ευχή της ονοματοδοσίας. Την τεσσαρακοστή ημέρα με τις ευχές εκκλησιασμού του παιδιού σε ανάμνηση της Υπαπαντής του Κυρίου. Με τα μυστήρια του Αγίου Βαπτίσματος και του Αγίου Χρίσματος, την Θεία Ευχαριστία, τον Γάμο, τον Αγιασμό και το Ευχέλαιο, με ευχές για κάθε περίσταση στη ζωή του ανθρώπου έως τον θάνατο με την εξόδιο ακολουθία αλλά και μετά από αυτόν με τα τρισάγια, τα μνημόσυνα και τη μνημόνευση στην Προσκομιδή. 

Σκοπός όλων αυτών των ευχών και των μυστηρίων είναι η υποδοχή στην αγκαλιά της Εκκλησίας, η πολιτογράφηση στους ουρανούς, η παρηγορητική στήριξη, η ένωση με τον Χριστό, η κοινωνία του Αγίου Πνεύματος, η μετοχή στην αγάπη του Θεού και Πατρός, ο αγιασμός του ανθρώπου, η μετάληψη του ακτίστου, η βιωματική προσέγγιση των εορτών, η παιδαγωγία εις Χριστόν. Η σπουδαιότητα αυτού του σκοπού είναι προφανής και οφείλει να εμπνέει έναν τρόπο τέλεσης και μετοχής πνευματικό. Με σοβαρότητα, ιεροπρέπεια, ευλάβεια, προσοχή, επίγνωση του βαθύτατα λειτουργικού και αναγωγικού χαρακτήρα από τα επίγεια στα ουράνια, από τα κτιστά στα άκτιστα, από τα φθαρτά στα αιώνια.

          Παρατηρείται, ωστόσο, μερικές φορές μία λιγότερο σοβαρή προσέγγιση των μυστηρίων, μία επιπολαιότητα, μία τυπική προσέγγιση, ακόμα και μία μαγική – ειδωλολατρική ερμηνεία τους. Για τον λόγο αυτό με βαθειά αγωνία, λύπη και έμπονο αγάπη θέλαμε να εκφράσουμε κάποιους προβληματισμούς. Ξεκινώντας από τις ευχές της Γεννήσεως και της ονοματοδοσίας την όγδοη ημέρα υπάρχει μία ποικιλία τοπικών εκκλησιαστικών παραδόσεων, η οποία όμως δημιουργεί σύγχυση στον κόσμο. Άλλοι ιερείς τις διαβάζουν στο σπίτι, άλλοι στο ναό και άλλοι λένε ότι δεν χρειάζεται να διαβαστούν ή τις διαβάζουν μαζί με τις ευχές του εκκλησιασμού, όταν σαραντίζει το παιδί. Άλλοι πάλι διαβάζουν την ευχή του λεγόμενου Μισού Σαραντισμού, που υπάρχει στο Μέγα Ευχολόγιο, μία ευχή χωρίς ερείσματα στην ορθόδοξη παράδοση και παρεισφρύσασα εκ παραδρομής στις πρώτες έντυπες εκδόσεις. Έτσι, από μία θεμιτή σχετική ποικιλομορφία παραδόσεων οδηγούμαστε σε μία αταξία, ακαταστασία και μπέρδεμα, που ταλαιπωρεί τον κόσμο. Ταπεινή πρόταση: οι ευχές της πρώτης ημέρας μπορούν να διαβάζονται στο σπίτι την όγδοη ημέρα μαζί με την ευχή της ονοματοδοσίας, εάν οι γονείς έχουν αποφασίσει το όνομα. Στο θέμα αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και διάκριση, καθώς πολλές φορές υπάρχει πρόβλημα συνενόησης, και ο ιερέας μπορεί να παροτρύνει – εάν ζητηθεί η συμβουλή του – και να ενθαρρύνει για μία αγαπητική λύση αμοιβαίας καταλλαγής. Δίνεται με τον τρόπο αυτό η ευκαιρία για μία ποιμαντική επίσκεψη, όπου ο ιερέας μπορεί να εξηγήσει σχετικά με τις ευχές αυτές, που αφορούν τόσο τη μητέρα όσο και το παιδί, μπορεί να μιλήσει για τον σαραντισμό, αλλά και να προετοιμάσει με λίγα λόγια για τη Βάπτιση και το Χρίσμα κατηχώντας λειτουργικά τους γονείς. Με τον τρόπο αυτό θα τους βοηθήσει να αντιληφθούν τη σπουδαιότητα των μυστηρίων και την ανάγκη πνευματικής τέλεσής τους διαλεκτικά προς την εκκοσμικευμένη κοινωνικού ή κινηματογραφικού χαρακτήρα, που συνήθως προσλαμβάνουν. Αυτό συμβαίνει εξ αιτίας της άγνοιας των ανθρώπων αλλά και με την συνευθύνη των ιερέων για την έλλειψη κατήχησης και παιδαγωγίας.

          Το Άγιο Βάπτισμα και το Χρίσμα, εισαγωγικά μυστήρια στη ζωή της Εκκλησίας, που ακολουθούν τις προηγούμενες ευχές είναι απαραίτητο να τελούνται με πολύ προσοχή. Σε ενορίες με πολλά μυστήρια είναι καλό να τελούνται τουλάχιστον ανά μία ώρα, για να υπάρχει ο χρόνος ορθής τέλεσης. Η Κατήχηση να διαβάζεται ολόκληρη, όλοι οι Αφορκισμοί και όχι μόνο ο ένας για παράδειγμα, ο διάλογος ιερέως – αναδόχου να ακούγεται ευκρινώς και η πρόσκληση προς το Άγιον φώτισμα, προς την πλήρωση με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος, την ένωση με τον Χριστό, την ένδυσή Του, η πορεία προς τη συμμετοχή στον Σταυρό και την Ανάσταση να γίνεται ενσυνείδητα. Η περικοπή ευχών της Κατήχησης δεν μπορεί να δικαιολογηθεί σε καμία περίπτωση. Εάν υπάρχει εξαιρετικά σοβαρός λόγος για χρονική συντόμευση της Βάπτισης, όπως για παράδειγμα ένα σοβαρό θέμα υγείας, θα μπορούσε η Κατήχηση να διαβαστεί την προηγούμενη ημέρα και να ξεκινήσει απ’ευθείας το μυστήριο. Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου επικρατεί κάποιες φορές να ρίπτεται Μέγας Αγιασμός των Θεοφανείων στην κολυμβήθρα και να μην διαβάζεται η σχετική ευχή. Η πρακτική αυτή αναιρεί την τάξη της Εκκλησίας και την ανάγνωση μιας θαυμάσιας ευχής. Εάν υπάρχει θέμα χρόνου θα μπορούσε να διαβάζεται πριν την Κατήχηση ή κατά τη διάρκειά της από δεύτερο ιερέα. Όμως η οριστική της παράλειψη αντιβαίνει σίγουρα στην ορθή λειτουργική πράξη. Όπως, επίσης, η μη ανάγνωση της θαυμάσιας τελευταίας ευχής (Κύριε, ο εκ του πληρώματος της κολυβήθρας…), διά της οποίας και διά της επιθέσεως των χειρών του ιερέως γίνεται η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος σημαίνει υποτίμηση και ελλιπή τέλεση του μυστηρίου. Με τις παραπάνω λειτουργικές αταξίες μπορεί να εξοικονομηθούν δέκα ή δεκαπέντε λεπτά, είναι όμως πραγματικά κρίμα η μυστηριακή υποδοχή στην Εκκλησία ενός νέου μέλους να μη γίνεται ευσχημόνως και κατά τάξιν. Δεν θέτουμε θέμα εγκυρότητας ή κανονικότητας του μυστηρίου ή ενδεχόμενων πνευματικών συνεπειών στον νεοφώτιστο αλλά τονίζουμε το μέγεθος της ευθύνης και ότι η λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας δεν μπορεί να κόβεται και να ράβεται στα μέτρα καθενός αλλά οφείλουμε όλοι να την σεβόμαστε και να την ακολουθούμε απαρέγκλιτα. Υπάρχει η οικονομία, η εξαίρεση, η πρακτικότητα και η ανάγκη για πολύ ιδιαίτερες και μοναδικές περιπτώσεις και όχι ως αφορμή και ευκαιρία για κατάργηση της ακρίβειας.   

          Αυτά όλα βέβαια απαιτούν πρώτα πρώτα λειτουργική κατήχηση των ίδιων των ιερέων, να αγαπήσουμε την όμορφη τέλεση των μυστηρίων και να εμβαθύνουμε βιωματικά στη λειτουργική τους θεολογία. Στη συνέχεια, χρειάζεται ποιμαντική των μυστηρίων στους άμεσα ενδιαφερόμενους, γονείς και νονό στη Βάφτιση, μελλόνυμφους και ανάδοχο στο Γάμο αλλά και στους προσκεκλημένους, ίσως με μία επιστολή ή λίγα λόγια πριν το Μυστήριο. Αυτή η προετοιμασία προϋποθέτει κάποιο κόπο έχει όμως σπουδαίο πνευματικό καρπό και οπωσδήποτε αξίζει.

          Είναι καλό, όμως, να εκθέσουμε κάποιους προβληματισμούς σχετικά με το μυστήριο του Γάμου. Μυστήριο μέγα, σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο, με αναγωγή στον Χριστό και την Εκκλησία. Τελεσιουργός του μυστηρίου ο ίδιος ο Χριστός ενώνοντας δυο ανθρώπους σε μία σάρκα. Ευλογεί το δακτυλοθέσιον με ουράνια ευλογία, αρμόζει με το χέρι Του τα χέρια των νεονύμφων από το ουράνιο κατοικητήριο Του, στεφανώνει, ευλογεί, χαριτώνει, αγιάζει. Η ιερολογία της Εκκλησίας μεστή νοημάτων, νουθεσιών, αγιογραφικών παραδειγμάτων και είναι πολύ σημαντικό να τελείται το μυστήριο με άνεση χρόνου, ώστε η λογική λατρεία να αναδεικνύει όντως την ομορφιά και την παιδαγωγική ουσία του λόγου. Όπως και στη Βάπτιση, η τυχόν περικοπή ευχών μπορεί να εξοικονομήσει δέκα ή δεκαπέντε λεπτά δεν μπορεί, όμως, ποτέ να αναπληρωθεί. Με σωστή προετοιμασία, λειτουργική κατήχηση και επίγνωση των τελουμένων τόσο οι νεόνυμφοι όσοι και οι οικείοι και προσκεκλημένοι θα έχουν μία υψηλή πνευματική εμπειρία. Αντίθετα, εάν θεωρηθεί τυπική διεκπεραίωση υποχρέωσης, για να ακολουθήσει το γλέντι και όλα τα γαμήλια έθιμα εκφυλίζεται ο λειτουργικός και πνευματικός χαρακτήρας του μυστηρίου σε σημείο να αποτελεί ακόμα και βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος. Ως μέγα μυστήριο απαιτεί σοβαρότητα, προσοχή, προσευχή, σεβασμό, ιερότητα.

          Αν ισχύουν έστω σε κάποιο βαθμό οι παραπάνω προβληματισμοί για το Βάπτισμα, το Χρίσμα και το Γάμο ισχύουν πολύ περισσότερο για την τέλεση της νεκρώσιμης ακολουθίας. Στιγμές δύσκολες, οδυνηρές, όπου η παρηγορητική θεολογία της εκκλησιαστικής ακολουθίας έχει το παύλειο νόημα να μη λυπούνται οι πιστοί καθώς και οι λοιποί, που δεν έχουν την αναστάσιμη ελπίδα. Τις στιγμές αυτές η Εκκλησία συμπαρίσταται προσευχομένη και προβάλλοντας την ελπίδα της Ανάστασης στο πρόσωπο του Ιησού. Η δε προσευχή αυτή και η ακολουθία είναι απαραίτητο να γίνεται με τη δέουσα ιεροπρέπεια και τάξη. Πριν μερικά χρόνια παραβρεθήκαμε σε νεκρώσιμη ακολουθία, η οποία διήρκεσε οκτώ λεπτά! Πρόκειται για μία ούτως ή άλλως σύντομη ακολουθία, με πολύ όμορφα ψαλμικά λόγια, ύμνους και στους οκτώ ήχους της εκκλησιαστικής μουσικής, για να εκφραστεί η χαρμολύπη και ο σταυροαναστάσιμος χαρακτήρας του μυστηρίου του θανάτου, θαυμάσιες αγιογραφικές περικοπές. Τί να περικόψει λοιπόν κάποιος και για ποιον λόγο; Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία. Και, φυσικά, το μυστήριο αυτό ξεκινά ήδη πολύ νωρίτερα από την οικία με το τρισάγιο, που ψάλλεται, και είναι πολύ άδικη η νεωτεριστική συμπεριφορά απέναντι στους κεκοιμημένους σε κάποιες περιοχές, να μην τους πηγαίνουν στο σπίτι. Εκεί, όμως, δίνεται η ευκαιρία να αποχαιρετήσουν οι οικείοι τον άνθρωπό τους, να προσευχηθούν, να ξενυχτήσουν, να διαβάσουν το Ψαλτήρι,να διαβάσουν οι ιερείς τρισάγια, να πιούν οι άνθρωποι τον καφέ και να φιλοσοφήσουν σχετικά με το νόημα της ζωής και του θανάτου. Δίνεται η ποιμαντική ευκαιρία στον ιερέα να συμπαρασταθεί στην οικογένεια στην πιο δύσκολη στιγμή της και να τους κατηχήσει σχετικά με την πίστη της Εκκλησίας στην αιώνια ζωή, όπως θεμελιώνεται στο ευαγγέλιο. Αυτό συμβαίνει, επίσης και κυρίως, όταν τελείται η ακολουθία αλλά και μέχρι την ταφή, οπότε πρέπει να τελούνται όλα σύμφωνα με την εκκλησιαστική λειτουργική τάξη, η οποία διά της προσευχής της Εκκλησίας φανερώνει την αγάπη του Θεού. Η ενδεχόμενη τυπική τέλεση της ακολουθίας είναι η χειρότερη στάση απέναντι στους πενθούντες συγγενείς και φίλους. Στο σημείο αυτό, θέλουμε να προτείνουμε ταπεινά σχετικά με ένα φλέγον θέμα να μην ορίζεται ποσό συγκεκριμένο για τα έξοδα του ναού – πόσο μάλλον τώρα που διανύουμε την δυσχερή περίοδο οικονομικής κρίσης – αλλά κατά την προαίρεση και τη δυνατότητά της κάθε οικογένεια να προσφέρει ό,τι θέλει και εάν δύναται. Διαφορετικά παρουσιάζεται ένα σκληρόκαρδο πρόσωπο της εκκλησίας σε κρίσιμες ώρες για την πίστη των ανθρώπων, που σκανδαλίζει και απομακρύνει τον κόσμο. Αντίθετα, η μετ’ευλαβείας και αγάπης ορθή λειτουργική πράξη μπορεί να είναι το έναυσμα μιας νέας ουσιαστικής σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό και αυτό φανερώνει το μέγεθος της ευθύνης ημών των ιερέων.  

Όλα τα παραπάνω παρακαλούμε να μη θεωρηθούν ως συμβουλές ή υποδείξεις από κάποιον, ο οποίος θεωρεί ότι τελεί σωστά τα μυστήρια και θέλει να κρίνει τους αδελφούς του ιερείς ότι δεν το πράττουν. Γράφονται πρώτα από όλα αυτοκριτικά, με βαθειά αγάπη και αγωνία, για να επανεύρουμε την ουσία των μυστηρίων, να χαιρόμαστε πρώτα εμείς οι ίδιοι τα μυστήρια της Εκκλησίας και να μεταδίδουμε αυτή την πνευματική χαρά στους ανθρώπους. Με τον τρόπο αυτό θα προσέρχονται ως μετέχοντες ενεργά διά της προσευχής τους και όχι ως θεατές. Τέλος, είθε οι προβληματισμοί αυτοί να αποτελέσουν γόνιμο έδαφος για διάλογο και ανταλλαγή απόψεων.