Ορθόδοξη πίστη

Σύγχρονη άποψη περί της ψυχολογίας του αθέου

Η άρνηση της υπάρξεως του Θεού είναι μια κοσμο­θεωρητική τοποθέτηση πολύ γνωστή. Πολλοί άνθρωποι έχουν, όπως νομίζουν, μια κατασταλαγμένη αντίληψη περί του κόσμου και της ανθρώπινης υπάρξεως που κεν­τρικό χαρακτηριστικό

της έχει την απόρριψη της ιδέας, ότι υπάρχει ένα ον ή μια λογική δύναμη ασυγκρίτως ανώτερη από τον άνθρωπο. Ο αθεϊσμός, όπως είναι γνω­στό, έχει μια πολύ παλιά ιστορία, τόσο παλιά όσο σχε­δόν και η ιστορία του κόσμου. Και είναι γεγονός ότι η πνευματική γενικά ατμόσφαιρα κάθε εποχής παίζει το ρόλο της στην κάμψη ή την ύψωση του δείκτη του βα­θμού της αθεΐας. Τα θρησκευτικά, κοινωνικά, φιλοσο­φικά και άλλα ιδεολογικά συστήματα και κινήματα κά­θε εποχής επηρεάζουν αναλόγως τους ανθρώπους και αυξάνουν ή μειώνουν τον αριθμό των αθέων. Λ.χ. η εποχή μας με δυο από τα πολλά χαρακτηριστικά της, δηλ. την αλματώδη τεχνολογική ανάπτυξη και την εξωστρέφεια, ευνοεί αθεϊστικές αντιλήψεις, όπου υπάρχουν βέ­βαια προδιαθέσεις οφειλόμενες και εις άλλους λόγους.

***

Η τεχνολογική ανάπτυξη δημιουργεί την εντύπωση, ότι ο άνθρωπος είναι παντοδύναμος. Η συνεχής κατάκτηση από τον άνθρωπο των φυσικών δυνάμεων που κυριαρχούν στον κόσμο και ειδικότερα στο σύμπαν, ενισχύουν μέσα στο πνεύμα του την ιδέα ότι είναι ικα­νός για όλα. Εξ άλλου τα καταπληκτικά επιτεύγματα της επιστημονικής φαντασίας και ικανότητας του ανθρώπου δικαιώνουν σε πολλές περιπτώσεις την αισιο­δοξία του για ένα μέλλον που θα ανήκει εξ ολοκλήρου στον άνθρωπο.

Συγχρόνως η ψυχολογική τάση της εξωστρέφειας προσανατολίζει τον άνθρωπο συνεχώς πέρα από τον άν­θρωπο. Η κατά τα άλλα ηρωική έξοδος του ανθρώπου αυτού στο χώρο του διαστήματος εκφράζει ψυχολογικά τη διάθεση και την τάση του ανθρώπου να απομακρύνεται από τον εαυτό του. Η απομάκρυνση και αποξένωση αυτή συντελεί στη μεταφυσική αφυδάτωση του συγχρό­νου ανθρώπου που ευνοεί τη δημιουργία και ενίσχυση των αθεϊστικών αντιλήψεων.

Στους βασικούς αυτούς λόγους, την τεχνολογική δηλ. ανάπτυξη και την εξωστρέφεια, θα μπορούσε κα­νείς να προσθέσει και πολλούς άλλους, όπως λ.χ. την αποθέωση του Sex, τη λατρεία των υλικών αγαθών, την κρίση της ταυτότητας που βιώνει το άτομο, λόγω της μεγάλης εντάσεως και της ταχύτητας με την οποίαν εναλλάσσονται οι καθημερινές εμπειρίες και άλλους.

Έτσι και σήμερα οι ψυχολογικές και πνευματικές συνθήκες της ζωής ευνοούν αθεϊστικές τάσεις και αντιλήψεις και γι’ αυτό σήμερα το πρόβλημα της αθεΐας είναι επίκαιρο. Και σήμερα υπάρχουν άθεοι και μάλι­στα, όπως νομίζουν, με θεμελιωμένη θεωρητικά και πρα­κτικά την αθεΐα τους με τρόπο που δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει.

Εν τούτοις, απ’ ό,τι τουλάχιστον εισηγείται η ψυ­χολογία του βάθους, σήμερα περισσότερο από άλλοτε τίθεται σε πλήρη αμφισβήτηση η ψυχολογική βάση του αθεϊσμού. Γιατί κι’ ο αθεϊσμός, σαν ψυχολογική και πνευματική έκφραση της προσωπικότητας, τοποθετείται αναπόφευκτα, ιδιαιτέρως σήμερα, κάτω από το πρίσμα του ασυνειδήτου.

***

Όταν αλήθεια χαρακτηρίζει κανείς την αποκάλυψη του ασυνειδήτου και της λειτουργίας του και κυρί­ως τη μεγάλη επίδρασή του στη ζωή της προσωπικότητας σαν επανάσταση, υπογραμμίζει ακριβώς τη δημιουρ­γία ενός νέου καθεστώτος θεωρήσεως των προβλημάτων της ζωής του ανθρώπου. Όσο λοιπόν δεν λαμβάναμε υπόψη, (γιατί το αγνοούσαμε) το ασυνείδητο, τη σκο­τεινή μα τόσο δραστική πλευρά της ανθρώπινης προσωπικότητας, ορισμένα προβλήματα μας εφαίνοντο πρά­γματι σαν καταστάσεις αμετάβλητες και παγιωμένες. Ο αθεϊσμός, εάν θεωρηθεί σαν μια τελείως συνειδητή λει­τουργία της προσωπικότητας, είναι ασφαλώς κάτι πέρα για πέρα αληθινό, αφού, σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, ό,τι είναι συνειδητό είναι και το μόνο πραγματικό.

Αλλά ατυχώς για τον αθεϊσμό, όπως και για παρό­μοιες εμπειρίες και αντιλήψεις του ανθρώπου, η ανακάλυψη του ασυνειδήτου απέδειξε μέχρι σήμερα, ότι δεν είναι πάντοτε αυθεντικό και γνήσιο ό,τι βιώνει κα­νείς σαν συνειδητή εμπειρία. Η αποκάλυψη της λει­τουργίας του ασυνειδήτου απέδειξε εσφαλμένες πολ­λές ιδέες μας και αντιλήψεις για βασικά προβλήματα της ζωής. Και εδώ που το λέμε, από τη σύγχρονη αυτή επιστημονική πραγματικότητα, δεν μπορεί να εξαιρεθεί όχι μόνο ο άθεος αλλά ούτε και ο σύγχρονος χριστιανός. Γιατί, όπως φαίνεται, πολλοί από μας που νομίζουμε ό­τι είμαστε καλοί χριστιανοί, δεν αποκλείεται να συμπεριφερόμαστε σαν άθεοι, αφού μόνη η θεωρητική πίστη δεν κάνει τον άνθρωπο καλό χριστιανό, αν (στο κάτω- κάτω), όπως λέει και ο αδελφόθεος Ιάκωβος, «και τα δαιμόνια πιστεύουσι και φρίττουσι» (στ. 2, 19) χωρίς ό­μως να μπορούν να είναι και καλοί χριστιανοί.

Έτσι και ο αθεϊσμός, σε πολλές συγκεκριμένες πε­ριπτώσεις, μπορεί να μην είναι μια γνήσια και αυθεντική εκδήλωση της προσωπικότητας. Γιατί σε κάθε περίπτω­ση που ακούμε ένα άνθρωπο να ισχυρίζεται, ότι είναι άθεος, πρέπει να διερωτηθούμε τί λέγει άραγε και το ασυνείδητό του. Πρόκειται περί πραγματικού άθεου ή απλώς περί ενός ανθρώπου που βασανίζεται ασυνείδητα από το θρησκευτικό πρόβλημα; Η ψυχολογία του βάθους, με το πορίσματά της που αναφέρονται στη λει­τουργία και τη δραστηριότητα του ασυνειδήτου, αποδεικνύει πειστικά ότι ένας άθεος, όσο πιο μαχητικός είναι στην υποστήριξη των αντιλήψεών του, τόσο πιο έντονα προβάλλει το θρησκευτικό του προβληματισμό, δηλ. τη βαθειά μα απωθούμενη στο ασυνείδητο πίστη του.

***

Ο Γιούνγκ μετέφερε την αρχή της εναντιοδρομίας του Ηρακλείτου στη ψυχολογία και υπογράμμισε ότι, όταν μια ψυχική λειτουργία ή δραστηριότητα φθάσει στο άκρο της, η μεταστροφή της στην αντίθετη ροή είναι η πιο πιθανή συνέχεια της πορείας της. Όσο πιο πολύ μάχεται κανείς το Θεό, κι’ όσο πιο πολύ υποστηρίζει, ότι δεν πιστεύει στο Θεό, τόσο πιο γρήγορα πορεύεται προς συνάντηση του Θεού. Γιατί η έντονη αθεϊστική αντίδραση δείχνει καθαρά ότι το κύριο πρόβλημα που α­πασχολεί το ασυνείδητο είναι το θρησκευτικό πρόβλημα. Όπως παρατηρεί ο αμερικανός ψυχολόγος Allport στο βιβλίο του· Το άτομο και η θρησκεία του, «αντιδρών τόσον βιαίως εναντίον της θρησκείας ο ένθερμος άθεος, προδίδει εις την πραγματικότητα ένα βαθύ ενδιαφέρον προς τον θρησκευτικόν τρόπον ζωής». Ο δε επίσης αμερικανός ποιμαντικοψυχολόγος Waterhouse υποστηρίζει ότι «Ως επί το πλείστον οι αντιδραστικοί άθεοι και αγνωστικισταί είναι παραδείγματα μιας διαδικασίας ε­πιστροφής εις τον Θεόν, η οποία κατέστη συγκεχυμένη ήδη κατά την εκκόλαψιν».

Έτσι ένας άθεος και μάλιστα μαχητικός πρέπει να αντιλαμβάνεται εύκολα, ύστερα από την αποκάλυψη της λειτουργίας του ασυνειδήτου από την ψυχολογία του βάθους, ότι ο αθεϊστικός του αγώνας δεν εκφράζει αυ­τό που πράγματι πιστεύει και κατά βάθος αποδέχεται αλλά το δραματικό του διάλογο με τον «άγνωστο θεό». Είναι γεγονός ότι ένας άθεος απορρίπτει, έστω με μια πλούσια επιχειρηματολογία, την ύπαρξη και την παρου­σία του Θεού μέσα στα πλαίσια μιας δραματικής πάλης με τον εαυτό του και το Θεό. Γιατί άλλωστε είναι αλήθεια ότι, στη περίπτωση που είναι κανείς βέβαιος για κάτι που πιστεύει, δεν αγωνίζεται με φανατισμό για να το αποδείξει. Δεν αγωνίζεται με τον τρόπο που θεμελιώ­νει αδιάσειστα την υποψία, ότι υποστηρίζει κάτι στο οποίο δεν πιστεύει. Κι’ οι πιο πολλοί άθεοι μάς δίνουν κατά τρόπο πληθωρικό την υποψία ότι δεν πιστεύουν σ’ αυτό που υποστηρίζουν. Η αθεΐα τους δεν είναι αυθεντική, δεν είναι αληθινή. Όταν λ.χ. οι άθεοι οργανώ­νουν και ιδρύουν «Λέσχη Άθεων», υπογραμμίζουν ότι θέλουν να ασχολούνται με ένα πρόβλημα που δεν το έχουν λύσει. Οι συνάξεις στη λέσχη αυτή και οι συζη­τήσεις τονίζουν χαρακτηριστικά, ότι ο αγώνας των αθέων είναι ένας διάλογος με το Θεό, που τους έχει τυλί­ξει τρυφερά στα δίχτυα της αγάπης Του.

***

Όταν ο Απόστολος Παύλος επήγε για πρώτη φο­ρά στην Αθήνα, εντυπωσιάστηκε, όπως γνωρίζουμε, από το πλήθος των βωμών και των αγαλμάτων των δια­φόρων θεών με τα οποία οι Αθηναίοι είχαν γεμίσει τους δρόμους της πόλεώς τους. Και ο Γερμανός βιογρά­φος του Παύλου Holzner, σχολιάζων στο βιβλίο του την εντύπωση αυτή του Αποστόλου των Εθνών, σημει­ώνει ότι την εποχή αυτή, όταν έβγαινες από ένα αθηναϊκό σπίτι, δεν σήμαινε ότι έβγαινες στο δρόμο, αλλά ότι έμπαινες στη περιοχή ενός θεού. Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο και σήμερα και πάντοτε, όταν ένας άθεος βγαίνει έξω από τον εαυτό του για να πολεμήσει το Θε­ό, σημαίνει αυτό ότι εισέρχεται στη περιοχή του αληθινού Θεού που τον περιμένει να διαλεχθούν με αγάπη και ειρήνη.

Κατά τον ψαλμωδό, μόνο ένας άφρων, ένας άμυα­λος μπορεί να ισχυρισθεί ότι δεν υπάρχει Θεός. «Είπεν άφρων εν καρδία αυτού ουκ έστι Θεός». Κάθε άλλος άν­θρωπος, που παίρνει τη θέση του αθέου, προβάλλει απλώς την οξύτητα του θρησκευτικού του προβληματι­σμού. Δεν είναι πράγματι ένας άθεος αλλά ένας παρεξηγημένος από τον ίδιο τον εαυτό του πιστός. Η πλη­ροφορία αυτή της ψυχολογίας του βάθους είναι ασφαλώς πολύ χρήσιμη στο σύγχρονο άθεο που θα ήθελε να επωφεληθεί καλόπιστα από το πορίσματα της ψυχολο­γίας αυτής για να συναντήσει το Θεό που τόσο βαθειά παραδέχεται και πιστεύει!

(Ι. Κ. Κορναράκη, Ψυχολογία και Πνευματική ζωή, εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσ/νίκη, σ.108-114)