Του π. Γεωργίου Οικονόμου, Δρ. Θεολογίας

                 Σταυρός εν παρατάξει;

(επίκαιροι προβληματισμοί για την σχολική προσευχή
και το μάθημα των Θρησκευτικών)

Επίσημα χείλη, πρόσφατα, μίλησαν με λόγια βλάσφημα για την δύναμη του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού.

Είπαν, συγκεκριμένα, με άκρα ειρωνία και με αφορμή το θέμα της προσευχής στο σχολείο: "δεν θεωρώ ασπίδα μου να κάνω τον σταυρό μου εν παρατάξει κάθε πρωί".

Τα λόγια αυτά πέραν της έλλειψης σεβασμού και πίστης προς το ιερότερο σύμβολο της χριστιανικής πίστης ταυτόχρονα εκχέουν λοιδωρία και περιφρόνηση προς τους μαθητές, τις μαθήτριες και την εκπαιδευτική κοινότητα ή για όσους τουλάχιστον από αυτούς ενσυνείδητα συμμετέχουν στην πρωϊνή προσευχή.

Αυτό (η ενσυνείδητη κοινή προσευχή) είναι ασφαλώς κάτι, που - ελλείψει προσευχομέτρου - δεν θα μπορούσε να μετρηθεί αλλά σε κάθε περίπτωση πιθανή κατάργηση της προσευχής συνιστά κατάφωρη παραβίαση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, δηλαδή συμπεριφορά και πράξη αντισυνταγματική.

Από την μικρή πλην δωδεκαετή πλέον εμπειρία μας στο σχολείο μπορούμε να καταθέσουμε υπεύθυνα ότι την ώρα της προσευχής οι καρδιές με συγκινητικό τρόπο ανοίγουν και συνομιλούν με τον Θεό Πατέρα, ο Οποίος είναι Πρόσωπο, και όχι τον καλό θεούλη, που είναι μια - ποιητική αδεία βεβαίως - αόριστη ιδέα, συναφής με την προσέγγιση της ανώτερης δύναμης.

Την ώρα της προσευχής, λοιπόν, τα παιδιά προσεύχονται με δύναμη για το άρρωστο αδερφάκι τους, για την γιαγιά, που είναι στο νοσοκομείο, για τους γονείς, που έχουν προβλήματα στη συζυγία τους, για τον δάσκαλό τους αλλά και για τα προσωπικά τους θέματα.

Τα παιδιά έχουν ευαισθησία και αγάπη, που δεν έχουμε το δικαίωμα να περιφρονούμε. Έχουν πόνο, που απαλύνεται και γιατρεύεται μόνο με την θεία παράκληση.

Μέχρι τουλάχιστον να αλλάξει το Σύνταγμα, οφείλουν όλοι να το σέβονται και ιδιαίτερα όσοι ως δημόσιοι λειτουργοί έχουν ορκιστεί να το τηρούν με την ανάληψη των καθηκόντων τους.

Με την έναρξη της φετινής σχολικής χρονιάς και την έκδοση σχετικής εγκυκλίου από το αρμόδιο Υπουργείο για την λειτουργία των δημοτικών σχολείων δημιουργήθηκε μάλλον εσκεμμένα θόρυβος, που άνοιξε την σχετική συζήτηση για την σχολική προσευχή.

Και ενώ η εγκύκλιος έκανε σαφή αναφορά στην εφαρμογή των διατάξεων του ΠΔ 201/98, σύμφωνα με το οποίο προβλέπεται η κοινή προσευχή μαθητών και εκπαιδευτικών, υποχρεωτικά μάλιστα για τους τελευταίους ακόμα και αν είναι μη ορθόδοξοι για την επιτήρηση των μαθητών τους, πολλοί έσπευσαν διαβάζοντάς την με τα γυαλιά της ιδεοληπτικής τους ιδιοτέλειας να πανηγυρίσουν ότι επιτέλους η εγκύκλιος καταργεί την προσευχή.

Ασφαλώς κάτι τέτοιο εμπεριέχεται στις πολιτικές προθέσεις ορισμένων, όπως αποτυπώθηκε πρόσφατα και στις προτάσεις της "Επιτροπής Εθνικού Διαλόγου" για την παιδεία. Εμείς, ωστόσο, θα επιμείνουμε ότι αυτές οι θέσεις και οι προτάσεις σε καμία περίπτωση δεν εκφράζουν την συνείδηση και τις επιθυμίες των μαθητών και των εκπαιδευτικών.

Προτείνουμε, μάλιστα, στα πλαίσια μιας ανοιχτής και συμμετοχικής δημοκρατίας να δοθεί ένας μοναδικός κλειδάριθμος σε όλες τις μαθήτριες και τους μαθητές, στους γονείς τους και στους εκπαιδευτικούς και από το εργαστήριο Η/Υ των σχολείων να συμμετέχουν σε καθολικής συμμετοχής ηλεκτρονική ψηφοφορία.

Θα δοθεί με τον τρόπο αυτό η ευκαιρία της ελεύθερης έκφρασης και τοποθέτησης σχετικά με την σχολική προσευχή, με τον χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών, με την διεξαγωγή των Παρελάσεων, την προβλεπόμενη από το ΠΔ 201/98 επίσημη έπαρση της σημαίας και άλλα θέματα.

Ας επανέλθουμε, όμως, στον σταυρό. Τί είναι αλήθεια ο σταυρός; Είναι εθιμοτυπική κίνηση εν παρατάξει; Άπαγε της βλασφημίας!

Ο σταυρός είναι το σύμβολο της πίστης και της σωτηρίας μας. Είναι όπλον ειρήνης, αήττητον τρόπαιον. Είναι όπλον κατά του διαβόλου. Είναι η αγιασθείσα ύλη διά του εκχυθέντος επ'αυτού Τιμίου και Ζωοποιού και Ζωηρού Αίματος του Θεανθρώπου.

Είναι ο φύλαξ πάσης της οικουμένης, η ωραιότης της Εκκλησίας. Θα έπρεπε αντί αυτών των ειρωνικών λόγων να ενσταλάξουμε στις καρδιές των παιδιών λόγια σαν κι αυτά: "κάνετε τον σταυρό σας με πίστη και ευλάβεια και μην φοβάστε τίποτα"!

Ο σταυρός είναι, άλλωστε, το σύμβολο της χαράς και της ελπίδας. Γιατί μετά τον σταυρό ακολουθεί η ανάσταση.

Και, εάν σήμερα με την πολυεπίπεδη κρίση οι άνθρωποι πονούν και υποφέρουν, έχουν ανάγκη ακριβώς το αναστάσιμο μήνυμα του σταυρού. Διαφορετικά ελλοχεύει η απελπισία.

Για τον ίδιο λόγο, για την καλλιέργεια της ελπίδας, είναι εξόχως σπουδαίο και σημαντικό το μάθημα των Θρησκευτικών.

Ένα μάθημα, του οποίου από φέτος αλλάζει καθοριστικά ο χαρακτήρας με την εφαρμογή των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών.

Σύμφωνα με την επίσημη ενημέρωση του Υπουργού στη Βουλή τονίστηκε ότι πρόκειται για "ένα πρόγραμμα αλλαγής του μαθήματος των θρησκευτικών, ώστε να μην είναι μάθημα ομολογιακό, κατηχητικό αλλά μάθημα γνώσης των θρησκειών και βεβαίως της Ορθοδοξίας, αλλά και των άλλων θρησκευμάτων τα οποία περιβάλλουν τη χώρα μας ή θρησκευμάτων οι πιστοί των οποίων ζούνε στη χώρα μας".

Η τοποθέτηση αυτή περιέχει σαφείς αντιφάσεις. Ήδη το μάθημα είχε τον χαρακτήρα, που τώρα επιδιώκεται. Όχι μόνο με την σχετική ύλη της Β΄ Λυκείου αλλά με τον τρόπο διδασκαλίας από τους θεολόγους καθηγητές ήταν πάντα ένα μάθημα ανοικτό, ένα μάθημα που αγκάλιαζε κάθε μαθητή και μαθήτρια, ετερόδοξο, αλλόθρησκο ή άθεο.

Με σεβασμό στην θρησκευτική συνείδηση, χωρίς ίχνος προπαγάνδας και φανατισμού. Με μία πορεία ύλης, η οποία ενώ δεν ήταν η καλύτερη είχε μία λογική σειρά και συνέχεια.

Ενδεικτικά αναφέρουμε την ύλη του Γυμνασίου, στην οποία διδασκόταν η Παλαιά Διαθήκη στην Α΄ Γυμνασίου. Η Καινή Διαθήκη στην Β΄ Γυμνασίου.

Η πορεία της Εκκλησίας από την Πεντηκοστή έως σήμερα στην Γ΄ Γυμνασίου.

Τα νέα Προγράμματα προβλέπουν:

"Στην Α΄ τάξη, έχοντας ως γενικότερο πλαίσιο την προοπτική «πορείας και ανάπτυξης» του θρησκευτικού φαινομένου, στοιχεία από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη αποτελούν την αφετηρία μιας γνωριμίας με την Ορθόδοξη και ευρύτερα χριστιανική παράδοση. Ακολουθούν μικρές ενότητες για τα ιερά κείμενα του Ιουδαϊσμού (ραβινικές και ταλμουδικές παραδόσεις) και του Ισλάμ, αλλά και ορισμένων άλλων θρησκευτικών παραδόσεων.

Στην Β΄ τάξη, στην προοπτική των «συγκρούσεων και συνθέσεων», δίνεται έμφαση στην ιστορία και στον πολιτισμό, ανατρέποντας, όμως, με δημιουργικό και παιγνιώδη τρόπο τις αγκυλώσεις και τις δυσκολίες μιας ιστορικής και πολιτισμικής ύλης που μαθαίνεται με τους συμβατικούς σχολικούς τρόπους. Το θεματικό αυτό πεδίο προσεγγίζεται μέσα από ένα δημιουργικό εργαστήρι συμμετοχικής και αναπαραστατικής προσέγγισης του πολιτισμού που έχτισαν στην ιστορία, η Ορθοδοξία, ο Χριστιανισμός στη Δύση και οι μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις μέσα από την πίστη, τη λατρεία και τη ζωή τους.

Τέλος, στην Γ΄ τάξη, με προοπτική τη μετάβαση από το «τοπικό στο παγκόσμιο», παρουσιάζονται και διερευνώνται με κριτικό τρόπο σύγχρονα θέματα της ύπαρξης του θρησκευτικού φαινομένου στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο χώρο, σπουδαία πρόσωπα, θέματα ηθικής, κρίσιμα κοινωνικά και υπαρξιακά προβλήματα, αρνητικές όψεις της σύγχρονης ζωής αλλά και προοπτικές ελπίδας και αλλαγής κ.ά. θέματα, μέσα από τους βασικούς άξονες: Θεός, κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία, πολιτισμός".

Αν θα μπορούσαμε να κρίνουμε με μία μόνο πρόταση την θεματολογία των νέων προγραμμάτων, θα λέγαμε ότι πρόκειται για θεματολογία γενικά αδιάφορη προς τα προβλήματα και τα ενδιαφέροντα των μαθητών και αταίριαστη προς τις ψυχοπαιδαγωγικές τους προϋποθέσεις.

Η ανεκτικότητα, η καταλλαγή, η αποδοχή του "άλλου" μπορούν άριστα να καλλιεργηθούν και να διδαχτούν και διά της προηγούμενης ύλης.

Εκτός αν θεωρούμε ότι είναι ελλιπής προς τούτο η Αγία Γραφή και το δωδεκάχρονο παιδάκι έχει καλλιεργήσει την κρίση, για να μελετήσει ιερά κείμενα του Ιουδαϊσμού, του Ισλάμ και άλλων θρησκευτικών παραδόσεων.

Όταν πολλές φορές τα παιδιά στην Α΄ Γυμνασίου δεν γνωρίζουν ακόμα επαρκώς ανάγνωση και γραφή... Ενώ θα στερηθούν την κρίσιμη για την ηλικία τους διαλεκτική μα και συνθετική προσέγγιση της δημιουργίας από την επιστημονική και θεολογική προσέγγιση, και επίσης τις τόσο ωφέλιμες και διδακτικές ιστορίες του Κάιν και του Άβελ, του προφήτη Ιωνά, του Αβραάμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ, του Ιωσήφ, του Μωϋσή, του Ιησού του Ναυή, των Κριτών, των Βασιλέων, των Προφητών.

Στην Β΄ Γυμνασίου η ύλη αφορά την προοπτική των "συγκρούσεων και συνθέσεων" και αντικαθιστά την Καινή Διαθήκη.

Την ζωή του Χριστού, την διδασκαλία Του, τις θαυμάσιες παραβολές, τα θαύματα, τα Πάθη, τον Σταυρό και την Ανάσταση.

Πολύ πολύ αγαπημένα μαθήματα από παιδιά και εκπαιδευτικούς δίνουν την θέση τους σε ένα μάθημα πολιτισμού, το οποίο είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα είναι πλέον ένα μάθημα βαρετό για τα παιδιά.

Επίσης, η ανάθεση πλέον και στους φιλολόγους της διδασκαλίας του μαθήματος, πέραν ενός τιμωρητικού χαρακτήρα προς την ειδικότητα των θεολόγων με την ταυτόχρονη αφαίρεση ανάθεσης του μαθήματος της ιστορίας, συνδέεται άμεσα με την νέα μορφή του μαθήματος. Ένα μάθημα, που προσλαμβάνει την μορφή της βιωματικής δράσης ή της ερευνητικής εργασίας με θεματολογία τον πολιτισμό, μπορεί ασφαλώς να διδαχτεί και από άλλες ειδικότητες.

Και βέβαια όλα αυτά σε θεωρητικό ή πειραματικό, αν θέλετε, επίπεδο, καθώς σχολικό εγχειρίδιο θα υπάρξει κάποτε στο μέλλον και η υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων μας δεν μπορεί να υποστηρίξει ένα τόσο απαιτητικό μάθημα. Αυτό δείχνει ασφαλώς προχειρότητα, όπως και η προγραμματισμένη μεν αλλά εκ των υστέρων επιμόρφωση.

Ναι ή ίσως, στα Πειραματικά Σχολεία ή σε κάποια σχολεία πλουσίων περιοχών θα μπορούσαν να εφαρμοστούν με επιτυχία. Ωστόσο, αυτός ο παράγοντας, της υποδομής και της ισότιμης πρόσβασης όλων των μαθητών στα εκπαιδευτικά αγαθά, δεν μπορεί να παραθεωρείται.

Άλλο στοιχείο, που δημιουργεί απορία είναι η "προϋπόθεση" στοχαστικοκριτικής στάσης του εκπαιδευτικού στα θέματα της θρησκείας. Δηλαδή, με άλλα λόγια, πριν μπει στην τάξη να λησμονεί την θρησκευτική του συνείδηση και ταυτότητα και να σκέπτεται μάλλον σαν άθεος.

Με την κριτική αυτή δεν θέλουμε να στραφούμε εναντίον των εκλεκτών συναδέλφων, που κόπιασαν να τα εκπονήσουν ούτε συμφωνούμε με την εμπαθή ορισμένες φορές κριτική και πολεμική, που τους ασκήθηκε. Είμαστε βέβαιοι για την αγαθή τους προαίρεση.

Από την πρώτη στιγμή, όμως, δεν θέλησαν να ακούσουν την κριτική και την αντιμετώπιζαν ως εκπορευόμενη από έναν σκληροπυρηνικό ταλιμπανισμό ή ως απότοκη αδυναμίας προσαρμογής σε νέες εκπαιδευτικές μεθόδους και προσκόλλησης στην βολική κλασσική διδασκαλία.

Εκατέρωθεν υπήρξαν ακρότητες και λάθη. Έστω και τώρα, όμως, δεν είναι αργά.

Η σχετική πρόταση της Εκκλησίας της Ελλάδος με συνθετικό τρόπο και διάκριση μπορεί να δώσει την λύση.

Η δε ομόφωνη αποδοχή της από την ΠΕΘ και τον ΚΑΙΡΟ μπορεί να προλάβει την προαιρετικότητα ή και την κατάργηση του μαθήματος.

Η πολυτέλεια της διαίρεσης έχει παρέλθει. Τα θέματα της προσευχής και του μαθήματος των Θρησκευτικών θα είχαν προληπτικά λυθεί, αν η δική μας διάσπαση δεν έδινε πρόσφορα επιχειρήματα στην πολιτική ηγεσία.