Ιστορία

28 Οκτωβρίου 1940... στη Γαλλία

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ*

• 

Αθήνα. Διαδήλωση την 28η Οκτωβρίου 1940. Ο ελληνικός λαός έκανε δεκτή με ενθουσιασμό την απόρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου. Ο πάνδημος ξεσηκωμός του Ελληνισμού άγγιξε ιδιαίτερα την ταλανιζόμενη γαλλική κοινωνία.

ΕΤΙΙστορία

Ιούνιος 1940. Περιέρχεται αρχικά στους ναζί η Βόρεια Γαλλία και στο νότιο τμήμα της, που τυπικά μένει ελεύθερο, επιβάλλεται δικτατορία από τον στρατηγό Henri-Philippe Pétain και ορίζεται πρωθυπουργός ο συνεργάτης των ναζί Pierre Laval. Η «νέα τάξη» του Αδόλφου Χίτλερ εγγίζει τα σύνορα της νοτιότερης Ευρώπης.

Στην Ελλάδα τα γεγονότα παραπέμπουν σε σκεπτικισμό της ηγεσίας. Σε αναμονή των εξελίξεων και ενώπιον της επερχόμενης καταιγίδας, η ηγεσία της χώρας περιορίζει τις κινήσεις της ερειδόμενη στην πολιτική της ουδετερότητας. Ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, όπως είναι γνωστό, ακόμη και μετά τον τορπιλισμό της «Ελλης» στο λιμάνι της Τήνου, με στρατηγική νηφαλιότητα αλλά και με την επιβαλλόμενη ετοιμότητα, τηρεί στάση αναμονής.

Το μοιραίο, βέβαια, ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου αλλάζει τον ρυθμό της ζωής σ’ ολόκληρη τη χώρα. Η ηγεσία αποφασίζει και απαντά στη φασιστική πρόκληση. Ρηξικέλευθη η πορεία από την απάντηση στην πράξη. Ο πάνδημος ξεσηκωμός του Ελληνισμού παραπέμπει, με ιστορική ακρίβεια, σε ελπιδοφόρα μηνύματα, με παγκόσμιο εύρος, και εγγίζει ιδιαίτερα την ταλανιζόμενη γαλλική κοινωνία. Οι μαρτυρίες, με τον χαρακτήρα της αμεσότητας, από υπηρεσιακά όργανα της εποχής. Επιστολή υπηρεσιακή του πολιτικού ακολούθου της πρεσβείας στο Παρίσι και στενού συνεργάτη του Μεταξά, Σπύρου Κοσμετάτου, υπογραμμίζει την ευεργετική επιρροή της ελληνικής αντίστασης στον γαλλικό χώρο: «Πάσα αγγελία ελληνικής νίκης προκαλεί ενθουσιώδη σχόλια, ο αγγλικός ασύρματος αφ’ ενός και τα δελτία Τύπου της βασιλικής πρεσβείας μας αφ’ ετέρου διαφωτίζουσι πλήρως τον πολύν γαλλικόν κοσμάκην, όστις πολυτρόπως εκδηλώνει τον θαυμασμόν του προς την Ελλάδα […]. Ολόκληρος η κατεχομένη Γαλλία και η μεγίστη πλειονότης της μη κατεχομένης εχαιρέτησαν μετ’ ανακουφίσεως τας ελληνικάς νίκας ως προάγγελμα καλυτέρων ημερών και διά την Γαλλία […]. Είναι χαρακτηριστικόν ότι η απήχησις των νικών του ημετέρου στρατού προκάλεσε κατ’ αυτάς εν Παρισίοις φιλελληνικάς διαδηλώσεις, ιδίως φοιτητών, ας διέλυσε βιαίως η Γκεσταπώ». (ΓΑΚ-ΑΝΚ, Αρχείο Κοσμετάτου, Υπηρεσιακή αναφορά προς Μεταξά, 25.11.1940).

Πρωτοβουλίες στρατολόγησης Ελλήνων εθελοντών

Ωστόσο αυτός ο ενθουσιασμός του σκλαβωμένου γαλλικού λαού, που πηγάζει από την αντιστασιακή προς τον Αξονα συμπεριφορά της Ελλάδας με την απάντηση προς την ιταμή πρόκληση της φασιστικής Ιταλίας, την 28η Οκτωβρίου 1940, εδράζεται, βεβαίως, και στις αντιστασιακές δραστηριότητες της προηγούμενης χρονιάς (1939) των Ελλήνων της Γαλλίας. Ελληνες (κυρίως οι αυτοεξόριστοι της μεταξικής δικτατορίας) διαδραματίζουν στην Πόλη του Φωτός ρόλο αποφασιστικής σημασίας εθνικό, με διττό προσανατολισμό: τη χώρα διαμονής, τη σκλαβωμένη Γαλλία, και, στη συνέχεια, την αγωνιζόμενη πατρίδα. Ιδού, δειγματικά, ορισμένες από τις σημαντικότερες αντιστασιακές κινήσεις:

Εγγραφο του Ελληνα ακολούθου της πρεσβείας στο Παρίσι, με χρονολογία 15.9.1939, προς τον υφυπουργό Ασφαλείας στην Αθήνα Κων. Μανιαδάκη, μνημονεύει οργανωμένη κίνηση με στόχο τη στρατολόγηση Ελλήνων εθελοντών για το μέτωπο του γαλλογερμανικού πολέμου. Κατονομάζονται οι εν δράσει γνωστές προσωπικότητες του πολιτικού βίου της χώρας, με επικεφαλής (υπό την «υψηλή προστασία», όπως σημειώνεται) την Ελενα Βενιζέλου και μέλη τον Νικόλαο Πλαστήρα και τον Αγαμέμνονα Σλήμαν, υπό την προεδρία του Κομνηνού Πυρομάγλου, του μετέπειτα υπαρχηγού του ΕΔΕΣ. Πρόκειται για ιδιαίτερο τμήμα εθελοντών, οργανωμένο, και «εγκατασταθέν εν τω οργανισμώ “Les Amis de la République Française” (101, Avenue des Champs Elysée)» (ΓΑΚ-ΑΝΚ, Αρχείο Κοσμετάτου, φάκ. α1, έγγρ. 45, σ. 4). Οι κινήσεις των Ελλήνων στο Παρίσι σχετικά με τη στρατολόγηση εθελοντών και τη γενικότερη συμβολή τους στον αγώνα κατά του ναζισμού επιβεβαιώνονται και από άλλα έγγραφα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών. Από την εν λόγω πηγή καθίσταται γνωστή η πρωτοβουλία του Νικολάου Πλαστήρα προς σύσταση σωματείου με την επωνυμία «Ενωσις Ελλήνων Φίλων της Γαλλίας», στο πλαίσιο, μάλιστα, του οποίου καταρτίζεται λεγεώνα περίπου 1.500 ανδρών υπό την αρχηγία του απόστρατου ταγματάρχη Γ. Χατζησταυρή. (ΥΠΕΞ, Αρχείο, φάκ. έτους 1939, Α΄/9/33.22, Γαλλία, Διάφορα, έγγρ. 7ον, σσ. 24-25). Από την ίδια ακόμη πηγή αποκαλύπτεται η σύσταση και η δράση και άλλου ελληνικού σωματείου στο Παρίσι, η «Φάλαγξ Ελλήνων Παλαιών Πολεμιστών», επίτιμος πρόεδρος του οποίου φέρεται ο στρατιωτικός ακόλουθος της εκεί ελληνικής πρεσβείας συνταγματάρχης Ευστράτιος Λιώσσης και το οποίο, βεβαίως, δρούσε υπό τον έλεγχο της ελληνικής κυβέρνησης (ΥΠΕΞ, Αρχείο, φάκ. έτους 1939, σειρά εγγράφων με χρονολογίες 20-21 Σεπτ. 1939, όπου και το καταστατικό του σωματείου).

Συστράτευση πληθώρας πολιτικών

Προς τον ίδιο προσανατολισμό, με τον ίδιο στόχο και με υψηλή την εθνική ευαισθησία, τρεις μήνες νωρίτερα (Ιούνιος 1939) οι ως άνω Ελληνες πολιτικοί αυτοεξόριστοι στη Γαλλία συντάσσουν κείμενο εξαιρετικής ιστορικής σημασίας και το επιδίδουν στην ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι. Υπογράφουν: Περικλής Αργυρόπουλος, Κυριάκος Βενιζέλος και Αγαμέμνων Σλήμαν. Ιδού το κείμενο-μαρτυρία, που τιμά, πράγματι, τον φιλελεύθερο πολιτικό κόσμο της χώρας εκείνης της περιόδου (σε μετάφραση από τα γαλλικά): «Οι κύριοι Αγαμέμνων Σλήμαν, Περικλής Αργυρόπουλος και Κυριάκος Βενιζέλος θεωρούν καθήκον τους να δηλώσουν στον εκπρόσωπο της Ελλάδος στο Παρίσι, εκφράζοντας επίσης τη γνώμη του στρατηγού Πλαστήρα και των αντικυβερνητικών κύκλων στο εξωτερικό, ότι ενώπιον της διεθνούς καταστάσεως και του κινδύνου που ενδέχεται να επιφέρει στην Ελλάδα, θα σταματήσουν κάθε αντιπολιτευτική κίνηση κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου. Στην παρούσα δήλωση προβαίνουν προκειμένου να ενισχύσουν την κυβέρνηση, ώστε, απελευθερωμένη από κάθε εσωτερικό πρόβλημα, να μπορέσει να λάβει τα κατάλληλα μέτρα να αντιμετωπίσει την κατάσταση και να διασφαλίσει την ακεραιότητα του εθνικού εδάφους». (ΓΑΚ-ΑΝΚ, Αρχείο Κοσμετάτου, φάκ. 20β΄, υποφ. 6, έγγρ. 7).

Και δεύτερη μαρτυρία, προκύπτουσα από έγγραφο της ελληνικής πρεσβείας στο Βουκουρέστι, επιβεβαιώνει τη στράτευση των υψηλόβαθμων πολιτικών αυτοεξορίστων της μεταξικής περιόδου. Σημειώνει -και ιδιαίτερα υπογραμμίζει- ο Ελληνας πρεσβευτής, απευθυνόμενος στον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά και αναφερόμενος στον άλλοτε υπουργό Εξωτερικών Περικλή Αργυρόπουλο: «Ο κ. Αργυρόπουλος μοι ετόνισε ότι εθεώρησε ότι αφ’ ότου κατελήφθη η Αλβανία μόνον το εξωτερικό ζήτημα δέον να απασχολή τινα, ότι καμμία αντιπολίτευσις επιτρέπεται και ότι απεναντίας οφείλει τις να συντρέξει την κυβέρνησιν εις το έργον της». Στο ίδιο έγγραφο καταγράφεται και το αίτημα του Περικλή Αργυρόπουλου, να δοθεί δηλαδή σ’ αυτόν άδεια επιστροφής στην Ελλάδα και να γίνει δεκτός από τον πρωθυπουργό της χώρας. (ΓΑΚ- Αρχείο Μεταξά, φάκ. 30, έγγρ. με χρον. 27.8.1939). Το εν λόγω αίτημα, όπως προκύπτει από την έρευνα, γίνεται δεκτό. (ΥΠΕΞ, Αρχείο, φάκ. έτους 1939, έγγρ. του εν λόγω σωματείου και στο συνημμένο υπ’ αριθ. 4).

Στο ξεκίνημα μιας μεγάλης δοκιμασίας

Και ενώ οι φιλελεύθεροι Ελληνες της Γαλλίας οργανώνουν και προσφέρουν τις όποιες δυνάμεις τους στον αγώνα κατά των ναζί, ο άμαχος ελληνικός πληθυσμός της Γαλλίας αντιμετωπίζοντας ποικίλα προβλήματα παίρνει τον δρόμο της επιστροφής, αγνοώντας ότι η τύχη του επιφυλάσσει, μετά ένα χρόνο περίπου, αντιμετώπιση παρόμοιων προβλημάτων. Ο Ελληνας πρόξενος στη Μασσαλία Δ. Ι. Παπάς σχετικά σημειώνει:

«Πολύν κόπον και πολλάς φροντίδας παρέσχον ημίν οι εν Μασσαλία πανταχόθεν από βορρά προς παλιννόστησιν συγκεντρωθέντες, τοσούτον μάλλον όπου ετέθησαν εκ της τοιαύτης συρροής και ζητήματα στεγάσεως και σιτίσεως» (ΥΠΕΞ, ό.π., έγγρ. εμπιστευτικό 14.9.1939).

Τεκμήρια λοιπόν εθνικής ευαισθησίας η εθελοντική συστράτευση των Ελλήνων της Γαλλίας και εύλογη η παρατήρηση: υψηλού ήθους και διαχρονική η εκούσια και ενθουσιώδης προσέλευση του Ελληνα πολίτη στους αγώνες για την εθνική ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της πατρίδας. Η πράξη των πολιτικών αυτοεξορίστων (ιδιαίτερα της ηγεσίας τους) της τετράχρονης μεταξικής δικτατορίας υπογράφει το μήνυμα της καθολικής ανασύνταξης του Ελληνισμού, καίριο και εξαιρετικά δειγματικό σε διάσταση διαχρονική και ποικιλοτρόπως εκάστοτε εφαρμοζομένη.

* Ο κ. Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος είναι πρώην καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πατρών.