ΑΠΟ ΤΙ «ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ»;
12 ερωτήματα για την πρόληψη της εξάρτησης
Απόσπασμα από το ενημερωτικό φυλλάδιο του Κέντρου Πρόληψης & Ενημέρωσης
Δυτικής Θεσσαλονίκης για τις Εξαρτησιογόνες Ουσίες «Δίκτυο Άλφα»
σε συνεργασία με τον Οργανισμό Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.)
1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΟΙ ΟΥΣΙΕΣ;
Εξαρτησιογόνος ουσία είναι κάθε φυσική, ημισυνθετική ή συνθετική ουσία που επιδρά στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) επηρεάζοντας την αντίληψη, τη συναισθηματική κατάσταση και τη συμπεριφορά και μπορεί να προκαλέσει εξάρτηση.
Συνήθως αναφέρεται ο όρος «ναρκωτικά», ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται με ακρίβεια στις ουσίες αυτές, γιατί άλλες έχουν κατασταλτική δράση (υπνωτικά, αλκοόλ κ.ά.) και άλλες διεγερτική δράση (αμφεταμίνες, κοκαϊνη κ.ά.). Στη βιβλιογραφία τις συναντάμε και ως ψυχοτρόπους ουσίες ή απλώς ουσίες.
Οι εξαρτησιογόνοι ουσίες διακρίνονται σε:
- Νόμιμες ουσίες όπως καπνός, αλκοόλ, εισπνεόμενες ουσίες.
- Παράνομες ουσίες όπως χασίς, ηρωίνη, έκσταση κ.ά.
- Υπάρχει και μια ενδιάμεση κατηγορία ουσιών που αφορά ψυχοτρόπα φάρμακα (ηρεμιστικά, υπνωτικά), τα οποία, ενώ διατίθενται για ιατρικούς λόγους, χρησιμοποιούνται καταχρηστικά από κάποιους για να ηρεμήσουν ή να κοιμηθούν ή από άλλους για να «φτιαχτούν» σε συνδυασμό μάλιστα με άλλες ουσίες όπως αλκοόλ.
Με βάση τη φαρμακολογική τους δράση οι εξαρτησιογόνοι ουσίες διακρίνονται σε:
- Ψευδαισθησιογόνους ή παραισθησιογόνους ή ψυχεδελικές (Lsd, P.C.P.)
- Κατασταλτικά του Κ.Ν.Σ. (αλκοόλ, ηρεμιστικά, υπνωτικά χάπια κ.ά.)
- Διεγερτικά του Κ.Ν.Σ. (αμφεταμίνες, κοκαΐνη, κρακ, εφεδρίνη, καφεΐνη κ.ά.)
- Προϊόντα της ινδικής κάνναβης (χασίς, μαριχουάνα, χασισέλαιο κ.ά.)
- Οπιοειδείς ουσίες (όπιο, μορφίνη, κωδεϊνη, ηρωίνη κ.ά.)
- Εισπνεόμενες ουσίες (κόλλες, βενζίνη, ασετόν, λούστρο, διαλύτες χρωμάτων, αέριο από γκαζάκια βουτανίου κ.ά.)
2. Τι είναι η εξάρτηση;
Εξάρτηση είναι η παρόρμηση να επαναλαμβάνει κάποιος μια συμπεριφορά ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα αυτής και να μην μπορεί να κάνει χωρίς το αντικείμενο της εξάρτησής του.
Η εξάρτηση διαφοροποιείται σε:
- Σωματική εξάρτηση: κατάσταση κατά την οποία ο οργανισμός έχει «μάθει» να λειτουργεί υπό την επήρεια κάποιων ουσιών, των οποίων η απότομη διακοπή της χρήσεως προκαλεί λιγότερο ή περισσότερο έντονα σωματικά ενοχλήματα (σύνδρομο στέρησης).
- Ψυχική εξάρτηση: κατάσταση που συνοδεύει όλες τις περιπτώσεις εξάρτησης κατά την οποία ο χρήστης έχει απόλυτη ανάγκη την ουσία για να διατηρήσει την ψυχική του συνοχή και να ανταπεξέλθει στην καθημερινότητα. Αυτό δημιουργεί συνεχή αγωνία για επανάληψη της χρήσης.
Η συστηματική χρήση ουσιών προκαλεί το φαινόμενο της ανοχής, δηλαδή την ανάγκη αύξησης της δόσης μιας ουσίας, προκειμένου ο χρήστης να πετύχει τα ίδια αποτελέσματα.
Ο άνθρωπος αναπτύσσει συμπεριφορές εξάρτησης όχι μόνο με ουσίες. Εξαρτητικές μπορεί να είναι και οι σχέσεις με άλλους ανθρώπους, με μέλη της οικογένειας, με τη δουλειά, με το υπερβολικό φαγητό, με τα τυχερά παιχνίδια, με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Είναι σχετικά συχνό φαινόμενο για ένα εξαρτημένο άτομο να εκφράζει την επιθυμία να σταματήσει μια από τις παραπάνω συμπεριφορές, αλλά τελικά να μην μπορεί να το καταφέρει.
3. Ποια είναι τα στάδια της εξάρτησης;
Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι για να εγκαθιδρυθεί η εξάρτηση περνά από κάποια στάδια. Δε συμβαίνει ξαφνικά. Το γεγονός ότι υπάρχουν στάδια δε σημαίνει ότι ένα άτομο που βρίσκεται σε ένα στάδιο θα περάσει απαραίτητα και στο επόμενο. Η δοκιμή δε σημαίνει ότι θα οδηγήσει απαραίτητα σε εξάρτηση. Το άτομο μπορεί να σταματήσει αυτή την εξέλιξη σε όποιο στάδιο κι αν βρίσκεται, εφόσον το θέλει. Αν βρίσκεται όμως στο στάδιο της εξαρτημένης χρήσης, είναι σημαντική η αναζήτηση εξωτερικής βοήθειας (θεραπεία).
Α) Το αρχικό στάδιο ή στάδιο πειραματισμού, όπου η προσέγγιση με την ουσία γίνεται από περιέργεια και επιτελείται σε ένα περιβάλλον γνωστό/φιλικό. Δεν υπάρχουν ιδιαίτερες επιπτώσεις στην υγεία του ατόμου, ούτε στις δραστηριότητες του. Το οικονομικό κόστος είναι περιορισμένο. Πολλοί σταματούν σε αυτό το στάδιο.
Β) Το στάδιο της δραστήριας ενασχόλησης, όπου ξεπερνά την τυχαία και από περιέργεια χρήση και αιτιολογείται από την ευχαρίστηση που το άτομο παίρνει από τις θετικές επιδράσεις της ουσίας. Το άτομο σχετίζεται με χρήστες. Αρχίζουν οι πρώτες επιπτώσεις στην υγεία και την εργασία του, όπως επίσης και το οικονομικό κόστος. Ορισμένα άτομα παραμένουν σε αυτό το στάδιο.
Γ) Το στάδιο της έντονης ενασχόλησης, όπου η χρήση αυξάνεται. Το άτομο προμηθεύεται συστηματικά ουσίες. Εμφανίζονται οι πρώτες προσπάθειες διακοπής της χρήσης. Παρουσιάζονται προβλήματα διατροφής και ύπνου. Η έλλειψη ουσίας προκαλεί δυσφορία. Το άτομο ξοδεύει αρκετά χρήματα, η απόδοση στη δουλειά πέφτει.
Δ) Το στάδιο της εξάρτησης, όπου η χρήση είναι στο επίκεντρο της ζωής του ατόμου. Το απασχολεί μόνο η αναζήτησή της. Κάνει παρέα μόνο με χρήστες. Παρατηρείται ψυχική και σωματική εξάρτηση. Πρόκειται για δυσλειτουργικό στάδιο κατά τη διάρκεια του οποίου εκδηλώνονται έντονα οι αρνητικές πλευρές της χρήσης όπως συλλήψεις, προβλήματα υγείας, ψυχικές διαταραχές, ατυχήματα, διαταραγμένες σχέσεις με τους γύρω. Το άτομο καταστρέφεται οικονομικά, χάνει τη δουλειά και το κύρος του. Η ζωή του αποδιοργανώνεται πλήρως.
4. Ποιοι είναι οι λόγοι που οδηγούν στη χρήση και στην εξάρτηση;
Η εξάρτηση δε συμβαίνει ξαφνικά, αλλά είναι μια κατάσταση που προκαλείται από πολλούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν και αλληλοενισχύονται. Οι παράγοντες αυτοί είναι ψυχολογικοί, κοινωνικοί και βιολογικοί. Η εξάρτηση είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης τριών παραγόντων: μιας συγκεκριμένης προσωπικότητας, με μια συγκεκριμένη ουσία, σε μια συγκεκριμένη κοινωνικοπολιτισμική στιγμή.
Ποιοι όμως είναι αναλυτικότερα κάποιοι από τους λόγους που αυξάνουν την πιθανότητα κάποιος να δοκιμάσει ουσίες ή να οδηγηθεί σε περιστασιακή χρήση και ακόμη παραπέρα στην εξάρτηση;
Α) Ατομικοί-ψυχολογικοί παράγοντες
Ποικιλία στάσεων, χαρακτηριστικών προσωπικότητας και συμπεριφορών έχουν συνδεθεί με την έναρξη της χρήσης και την εξάρτηση.
Οι έρευνες δείχνουν ότι η για μεγάλο διάστημα απουσία από το σχολείο, η φτωχή ακαδημαϊκή επίδοση, η απουσία σχεδίου για το μέλλον και γενικότερα η έλλειψη στόχων στη ζωή αυξάνουν την πιθανότητα εμπλοκής των ατόμων σε χρήση ουσιών.
Όσον αφορά τους ψυχολογικούς παράγοντες, αναφέρονται η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η έλλειψη εμπιστοσύνης, οι μη επαρκείς κοινωνικές δεξιότητες, ο φτωχός έλεγχος των παρορμήσεων, η απουσία διεκδικητικότητας και δεξιοτήτων αντίστασης στους συνομηλίκους.
Τέλος, γίνεται λόγος για πρώιμα σημάδια όπως: ψέματα, κλοπές, επιθετικότητα, ντροπαλότητα, υπερκινητικότητα και για συναισθηματικές διαταραχές με καταθλιπτικά και ψυχοσωματικά συμπτώματα.
Η εξάρτηση τότε μπορεί να θεωρηθεί ως «αυτοθεραπεία», ώστε να μειωθούν συναισθήματα έντασης ή πόνου.
Τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται σε καμία περίπτωση δεν έχουν σκοπό να προδιαγράψουν ένα τύπο προσωπικότητας και να δηλώσουν ότι σίγουρα ένα άτομο θα γίνει μελλοντικός χρήστης. Άλλωστε, κάθε παράγοντας κινδύνου δεν έχει την ίδια βαρύτητα σε κάθε άτομο καθώς ο καθένας μας είναι διαφορετικός.
Β) Κοινωνικοί-περιβαλλοντικοί παράγοντες
Σύμφωνα με τις κοινωνικές θεωρίες, η χρήση ουσιών μπορεί να ειδωθεί ως αποτέλεσμα μιας δυσλειτουργικής κοινωνίας. Στοιχεία της κοινωνίας σε κρίση είναι η αποκοπή του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον (φύση) και από τις συναισθηματικές σχέσεις (επικοινωνία, συναισθηματική επαφή), η αποξένωση, η μοναξιά. Ο υπερκαταναλωτισμός προϊόντων και φαρμάκων υπόσχονται να επιλύσουν όλα τα ατομικά και κοινωνικά αδιέξοδα. Επίσης η φτώχεια, η εντατικοποίηση της εργασίας, το στρες και ο ανταγωνισμός που επιβάλλουν οι σύγχρονοι ρυθμοί ανάπτυξης φαίνεται να αποτελούν σημαντικές πλευρές της αιτιολογίας του προβλήματος.
Αλλά και οι θεσμοί, όπως η οικογένεια, το σχολείο, η τοπική κοινότητα περνούν σήμερα κρίση και δεν καταφέρνουν να παίξουν όπως θα ήθελαν το ρόλο τους ως φορείς κοινωνικοποίησης. Απέναντι στην κρίση φαντάζει λύση η επίλυση των προβλημάτων μέσω κάποιου «φαρμάκου» ή «παυσίπονου» είτε αυτό λέγεται ναρκωτικό, αλκοόλ, φαγητό, τσιγάρο, τζόγος.
Αρκετοί φαίνεται να είναι επίσης και οι οικογενειακοί παράγοντες που αυξάνουν τις πιθανότητες να εμπλακεί ένα άτομο σε επικίνδυνες συμπεριφορές, μια από τις οποίες είναι και η χρήση ουσιών.
Σε αυτούς περιλαμβάνονται η έλλειψη
Έμφαση δίνεται επίσης στο ρόλο των συνομηλίκων στη χρήση ουσιών. Η επίδραση της παρέας στην οποία εντάσσεται το άτομο φαίνεται να επηρεάζει την αντίληψη για τους χρήστες, όπως και την αντίληψη για τη χρήση ουσιών και για τους κινδύνους της, συντηρώντας ή όχι τη χρήση. Ειδικά για τους εφήβους διαπιστώνεται ότι η μύηση στις ουσίες δικαιολογείται περισσότερο όχι από τις φαρμακολογικές επιδράσεις της ουσίας αλλά από την επιθυμία τους να ενταχθούν σε ομάδες συνομηλίκων. Η ένταξη του εφήβου σε αυτές, έστω και με το ρόλο του περιθωριακού, μπορεί να αποδοκιμάζεται κοινωνικά, του δίνει όμως την ταυτότητα και το ρόλο που τόσο απελπισμένα αποζητά.
Όσον αφορά τη διαθεσιμότητα των ουσιών λέγεται ότι όσο πιο διαθέσιμη είναι μια ουσία, τόσο πιο εύκολο είναι να κάνει κάποιος χρήσης αυτής. Οι ελεύθερα διατιθέμενες ουσίες, οι νόμιμες, όπως το τσιγάρο, το αλκοόλ, τα χάπια είναι πράγματι πιο διαδεδομένες. Αλλά και η εμπλοκή στη παρανομία φαίνεται να αποτελεί κίνητρο για άλλους που επιλέγουν να κάνουν χρήση παράνομων ουσιών. Άρα, από μόνη της η διαθεσιμότητα των ουσιών δεν αποτελεί επαρκή συνθήκη για να ερμηνεύσουμε ένα τόσο περίπλοκο φαινόμενο.
Γ) Βιολογικοί παράγοντες
Ως βιολογικούς παράγοντες θεωρούμε αυτούς που σχετίζονται με την ίδια την ουσία, τον οργανισμό του ατόμου όπως και με το θέμα της κληρονομικότητας.
Οι φαρμακολογικές ιδιότητες της κάθε ουσίας, το φύλο (π.χ. οι γυναίκες μπορούν να καταναλώσουν μικρότερες ποσότητες αλκοόλ από τους άντρες), η αντίδραση του κάθε οργανισμού απέναντι σε μια ουσία, διαφοροποιεί την αντοχή του ατόμου στη χρήση και εξάρτηση. Όμως, δεν αρκεί η έκθεση σε μια ουσία για να υπάρχει εξάρτηση. Γίνεται τοξικομανής κάποιος όχι γιατί έτυχε να δοκιμάσει μια ουσία ή γιατί δεν ήξερε, αλλά γιατί τελικά επιλέγει ως τρόπο ζωής αυτό της φυγής από την πραγματικότητα.
Όσον αφορά το θέμα της κληρονομικότητας, τα συμπεράσματα είναι δυσερμήνευτα και αντικρουόμενα. Ενώ είναι πιθανό να υπάρχει μια σχέση μεταξύ κληρονομικότητας και χρήσης ουσιών, είναι δύσκολο να διαχωριστεί από το ρόλο που παίζει η οικογένεια και γενικότερα το περιβάλλον του ατόμου.
5. Τι εννοούμε όταν λέμε πρόληψη της χρήσης ουσιών;
Προλαμβάνω σημαίνει λαμβάνω έγκαιρα τα μέτρα μου, ώστε να προστατέψω τον εαυτό μου από πιθανούς κινδύνους. Στην περίπτωση της εξάρτησης, στόχος της πρόληψης είναι η μείωση των πιθανοτήτων εμπλοκής των νέων στη χρήση και στην εξάρτηση.
Οι απρόσωπες διαλέξεις, οι καμπάνιες με τα χιλιοειπωμένα μηνύματα και οι μέθοδοι εκφοβισμού δε φαίνεται να φέρνουν σημαντικά αποτελέσματα στην πρόληψη, καθώς η αύξηση της γνώσης δεν αρκείαπό μόνη της για να αλλάξει τη συμπεριφορά.
Η διαπίστωση ότι συγκεκριμένοι παράγοντες αυξάνουν τον κίνδυνο για χρήση ουσιών οδήγησε σε συγκεκριμένες στρατηγικές πρόληψης που στοχεύουν στο να ενισχύσουν τους παράγοντες και τις συνθήκες στη ζωή του ατόμου που μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά.
Η ουσιαστική πρόληψη συνδυάζει την έγκυρη πληροφόρηση με την ενδυνάμωση της προσωπικότητας του ατόμου, ώστε να είναι σε θέση να αντέχει τις δυσκολίες, να επιλέγει υγιείς τρόπους συμπεριφοράς και να αυτοπροστατεύεται. Η πρόληψη είναι σήμερα άρρηκτα δεμένη με τη διαδικασία της διαπαιδαγώγησης, γι’ αυτό είναι σημαντικό να ξεκινά από τις μικρές ηλικίες. Μέσα από τα προγράμματα πρόληψης που υλοποιούνται, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και κάθε ενήλικας που παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του παιδιού υποστηρίζεται και εκπαιδεύεται, ώστε να ενισχύει καθημερινά μέσα από τη στάση του τα στοιχεία εκείνα που θα βοηθήσουν τους νέους να προστατευτούν απέναντι στους κινδύνους.
Ταυτόχρονα, καμία προληπτική στρατηγική δεν μπορεί να πετύχει το στόχο της, αν δε συνδυάζει την προσπάθεια για αλλαγή των κοινωνικών παραγόντων που ωθούν στη χρήση ουσιών. Η φτώχεια, η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η παθητικότητα, το απρόσωπο των σχέσεων, η απομάκρυνση από σημαντικές αξίες και η έλλειψη υποστηρικτικών και κοινωνικών δομών έχουν άμεση επίδραση στο άτομο και στην οικογένεια, επηρεάζοντας τις επιλογές τους. Καμία από αυτές τις συνθήκες που ευνοούν την εξάρτηση δεν μπορεί να εξαλειφθεί αν στέκεται κανείς ως απλός παρατηρητής, αποποιούμενος κάθε ευθύνη και ευχόμενος σιωπηλά να μη συμβεί στον ίδιο. Υπεύθυνοι για την πρόληψη και γενικότερα για την ποιότητα της ζωής μας είμαστε όλοι. Η ανάληψη ευθύνης και το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο αποτελούν εξάλλου τους μεγαλύτερους εχθρούς της εξάρτησης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου